روسیه این سپر موشکی را در مرحله اول علیه خود و نه ایران می­داند و امریکا این ادعا را رد می­کند. کنفرانس دو روزه‌ای که در سوم و چهارم می ۲۰۱۲ با نام «عامل دفاع موشکی در شکل­دهی فضای امنیتی جدید» در مسکو برگزار شد، از ابتکارات روسیه برای حل این مسأله است. پرسش اصلی مقاله این است که چرا اهداف راهبردی آمریکا در زمینه سپر دفاع موشکی تداوم یافته است؟ الگوی مهار و محدودسازی استراتژیک به عنوان شکلی از بازدارندگی اقتصادی، حقوقی و صنعتی محسوب می­شود. الگوی مهار و محدودسازی استراتژیک را اولین بار آمریکا علیه شوروی در سال ۱۹۴۷ استفاده کرد. از این مقطع زمانی به بعد «استراتژی سد نفوذ» محور تعامل آمریکا – اتحاد شوروی قرار گرفت. ادامه….

چنین روندی در دوران بعد از جنگ سرد متوجه ایران گردیده است. کشورهایی که دارای رویکرد معطوف به «تغییر وضوع موجود» باشند، طبعا در شرایطی قرار می­گیرند که با محدودیتهای مستقیم و غیرمستقیم روبه رو می­شوند. این الگو علیه کشورهایی همانند ایران، عراق (در دوران صدام حسین) و کره شمالی در سطح گسترده­ای اعمال شده است. لازم به توضیح است که مهار و محدودیت استراتژیک به موازات چتر دفاع منطقه­ای و سپر دفاع موشکی مورد استفاده قرار می­گیرد.

یکی از اختلافات آمریکا و روسیه طی چند سال اخیر، مساله طرح تهاجمی موسوم به سپر دفاع موشکی است. در واقع «سپر دفاع موشکی» ادامه «ابتکار دفاع استراتژیک» آمریکا است. با توجه به تغییر ساختار نظام بین الملل و دگرگونی در سلسله مراتب قدرت در سیاست بین­الملل، برخی از برنامه­های دفاع استراتژیک آمریکا از جمله سپر دفاع موشکی ادامه یافته است. موضوع سپر دفاع موشکی اولین بار در اوایل دهه ۱۹۸۰ مطرح شد. رونالد ریگان رئیس جمهور آمریکا بر این اعتقاد بود که باید در برخورد با اتحاد شوروی به بازدارندگی مطلق دست یافت. این امر به مفهوم بهره­گیری از ابزار و فناوریهایی بود که زمینه مقابله با تهدیدات استراتژیک اتحاد شوروی علیه اروپا، آمریکا و جهان غرب را فراهم می­آورد. بر اساس چنین رویکردی زمینه برای تبیین «ابتکار دفاع استراتژیک» فراهم شد. «جورج شولتز» وزیر امور خارجه آمریکا (۸۸-۱۹۸۳) را می­توان در زمره اصلی­ترین کارگزاران چنین رهیافتی دانست. برنامه­ریزی دفاعی آمریکا در دهه ۱۹۹۰ زمانی که گروههای محافظه­کار به تدریج موقعیت خود را در ساختار قدرت برنامه ­امریکا تثبیت نمودند؛ زمینه برای بازسازی و اعاده طرحهای دفاعی دوران جنگ سرد به وجود آمد. این افراد اعتقاد داشتند که قدرت نظامی در زمره ابزار غیرقابل چشم پوشی در سیاست بین­المللی محسوب می­شود. رویکرد قدرت محور بار دیگر بر ادراک و نگرش راهبردی آمریکا تاثیر به جا گذاشت. طرح ابتکار دفاع استراتژیک اساسا ایده ای بلندپروازانه است که همواره با مشکلات زیادی در اجرا مواجه شد تا حدی که در دوره کلینتون و پیش از حوادث ۱۱ سپتامبر به حالت تعلیق درآمد اما پس از حوادث ۱۱ سپتامبر و انجام آزمایش موشکی کره شمالی، مجددا در کانون توجهات سران کاخ سفید و مقامات نظامی پنتاگون قرار گرفت. بر اساس طرحی که در زمان بوش مطرح شد قرار بود، رادار پیشرفته‌ای با قدرت کنترل شعاع ۶ هزار کیلومتر در جمهوری چک مستقر شود تا نقش حلقه تکمیلی رادارهای آمریکایی مستقر در آلاسکا و کالیفرنیا را ایفا کند. همچنین قرار بود برای هدف قرار دادن موشک‌های شلیک ‌شده به سمت اروپا‌، موشک‌های ضدموشکی در خاک لهستان مستقر شود. امریکا در ژانویه ۲۰۰۷ به لهستان و جمهوری چک پیشنهاد داد تا یک سامانه دفاع ضد موشکی شامل ۱۰ موشک رهگیر در لهستان و یک سیستم راداری در خاک جمهوری چک مستقر کند که این مسئله با مخالفت روسیه روبرو شد. آمریکا مدعی است که سیستم دفاع ضد موشکی را در برابر حمله فرضی از سوی کشورهایی نظیر ایران و کره شمالی ایجاد می­کند ولی مقابله با خطرات موشکهای هسته­ای روسیه نیز بعد دیگر قضیه است که واشنگتن برای عدم تحریک مسکو از بیان آن خودداری می­کند. مقامات روسی بارها به این موضوع اشاره کرده­اند که کشورهای نظیر ایران و کره شمالی، موشکهای بالستیک در اختیار ندارد و این پرسش را مطرح کرده­اند که پس سیستم دفاع ضد موشک علیه چه کشورهای مستقر می­شود؟ مقامات روسی تاکید داشتند که هدف اصلی امریکا از استقرار سپر موشکی در اروپا این است که قابلیت تهاجمی روسیه را از بین ببرند و لذا این کشور را در موضع ضعف قرار دهند. در واقع با استقرار سامانه دفاع موشکی، ایالات متحده از این امکان برخوردار است که روسیه را بمباران موشکی و اتمی کند ولی در مقابل روسیه به خاطر سامانه دفاع موشکی قادر نیست که حملات احتمالی آمریکا پاسخ دهد. این وضعیت باعث می شود که سلاح های اتمی شوروی دیگر قابلیت بازدارندگی نداشته باشند.

باراک اوباما پس از انتخاب به سمت ریاست جمهوری آمریکا، درسال ۲۰۰۸ برای ایجاد فضای مناسب در مناسبات روسیه و آمریکا، اجرای طرح سپر دفاع موشکی را به حالت تعلیق درآورد، ‌اما درست دو سال بعد در ماه نوامبر ۲۰۱۰ دیمیتری مدودف، رییس جمهور روسیه، در اجلاس سران ناتو در لیسبون پرتغال، پیشنهاد همکاری روسیه را در اجرای طرح سپر دفاع موشکی در اروپا، مطرح کرد. آمریکا و ناتو در نشست لیسبون توافق کرده بودند این سامانه را ارتقا دهند اما مذاکرات میان روسیه و این ائتلاف به سبب خودداری ناتو در اعطای تضمین­های حقوقی به روسیه به بن بست رسید. زیرا روسیه خواهان تضمین های حقوقی بود مبنی بر اینکه هدف از این سامانه، بازدارندگی هسته ای راهبردی روسیه نیست.

به تدریج مسئله استقرار این سامانه در جمهوری چک و لهستان با موانع فنی و سیاسی روبرو شد و آمریکا رومانی را جایگزین جمهوری چک و لهستان کرد و قراردادی نیز با این کشور امضا کرد. همچنین ترکیه از دیگر کشورهایی است که کاخ سفید با این کشور برای استقرار اجزایی از سامانه موشکی در خاک آن به توافقاتی رسیده و قرار است این سامانه در “مالاتیا” مستقر شود. ترکیه یکی از مهمترین کشورهای منطقه است که علیرغم همسایگی با ایران و مناسباتی به ظاهر دوستانه، با استقرار سامانه‌ی دفاع ضدموشکی موافقت کرد. اقدامی که حساسیت شدید و انتقاد و تهدید ایران را به همراه داشت. رهبران کشورهای عضو ناتو در اجلاس ماه نوامبر سال ۲۰۱۰ در پایتخت پرتغال بر سر استقرار سامانه‌ی دفاع ضدموشکی به توافق رسیدند. شرط ترکیه برای پیوستن به این موافقت‌نامه این بود که به «تهدیدهای ناشی از موشک‌های ایران برای غرب» به عنوان دلیلی برای استقرار این سامانه اشاره‌ای نشود. گرچه این شرط ترکیه پذیرفته شد، ولی اکثر مقام‌های اروپایی در اظهارات خود تصریح کرده‌اند که سامانه‌ی مزبور عمدتاَ برای مهار خطر موشکی کشورهایی مانند ایران و کره شمالی است.

کنفرانس «عامل دفاع موشکی در شکل دهی فضای امنیتی جدید» در سوم و چهارم می ۲۰۱۲ در مسکو برگزار شد که بیش از ۲۰۰ مقام عالیرتبه و کارشناس نظامی از ۵۰ کشور از جمله ۲۸ عضو ناتو در این کنفرانس شرکت دارند. نمایندگان چین، کره جنوبی، ژاپن و کشورهای مشترک المنافع و سازمان توسعه همکاری اقتصادی نیز در این کنفرانس حضور دارند. آمریکا و برخی کشورهای اروپایی در سطح وزیر و معاون وزیر امور خارجه و وزیر دفاع در این کنفرانس شرکت کردند. هدف از برگزاری این کنفرانس ارائه نتایج تحلیل های روسیه درباره سپر موشکی اروپا و انتقال آن به مقامات و کارشناسان عضو ناتو است. در این کنفرانس روسها به وضوح به آمریکا و پیمان ناتو پیام دادند با سامانه موشکی اروپا که بدون مشارکت این کشور ایجاد می­شود؛ مقابله خواهند کرد. روسیه نمایندگان خارجی را به مسکو برای بازدید از ایستگاه ردیابی موشکیDon-2NP در منطقه سوفرینو دعوت کرد تا ثابت کند که روسیه هر اقدامی را برای همکاری دفاع موشکی انجام می‌دهد. روسیه پیشنهاد خود را برای استفاده از این ایستگاه به عنوان بخشی از یک توافق با ناتو درباره سپر دفاع موشکی ناتو برای مقابله با موشک های میان برد و دوربرد مطرح کرد. روسیه در این کنفرانس بر مواضع خود ایستادگی کرد و نخستین بار با استفاده از سیستم­های تصویری رایانه­ای و تشریح تهدیدهای احتمالی سامانه موشکی آمریکا تلاش کرد تا نمایندگان آمریکایی حاضر در نشست را به متوقف کردن استقرار این سامانه در نزدیکی مرزهای خود اقناع کند. مقام های روس شرکت کننده در این نشست مهم بین المللی به صراحت اعلام کردند که بزرگ نمایی تهدید هسته ای ایران و کره شمالی برای توجیه اجرای خزنده طرح سپر دفاع موشکی آمریکا در اروپا دیگر بیش از این برش ندارد و غرب باید از تلاش برای گمراه کردن افکار عمومی جهان با سوء استفاده از این موضوع دست بردارد. این کنفرانس یک بار دیگر اختلافات شدید روسیه و آمریکا و ناتو در زمینه امنیت موشکی را برجسته کرد و به وضوح نشان داد این موضوع به علت انعطاف ناپذیری غرب و خودداری از همکاری با مسکو به عامل بزرگ تنش­آفرین در روابط روسیه با کشورهای عضو ناتو و به ویژه آمریکا تبدیل شده است. نگرانی مقامات روسیه درحالیست که دولت باراک اوباما هنوز هیچ ضمانت قابل قبولی را به روسیه در این باره که این سامانه علیه روسیه مورد استفاده قرار نمی گیرد، نداده است.

استراتژیستهای آمریکا، برنامه­های دفاعی خود را در جهت مقابله با تهدیدات بین المللی تنظیم نموده اند، لذا نسبت به ایران دیدگاه بدبینانه­ای ابراز داشته و آن را عامل بی­ثباتی در حوزه سیاست بین­المللی می­دانند. به این ترتیب، برنامه­ریزی دفاعی آمریکا ماهیت دوگانه­ای دارد. از یک سو، در نقطه مقابل اهداف امنیتی و استراتژیک ایران قرار دارد و از سوی دیگر در برابر نشانه­های قدرت یابی مجدد روسیه نقش بازدارنده را ایفا می­کند. این امر نشان می­دهد که اهداف راهبردی آمریکا ثابت باقی مانده اما مخاطبان آن تغییر یافته­اند.

دورنمای رخداد

در حال حاضر دو سناریو در برابر دولتمردان روسیه قرار دارد. یا اینکه با غرب همکاری کنند تا در برابر خطرها و تهدیدات جدید بایستند، یا اینکه از تدابیر فنی- نظامی برای مقابله با سپر دفاع موشکی آمریکا در اروپا استفاده کنند. مقامات غربی با تهدیدهای آشکار مسکو مبنی بر حمله نظامی به تاسیسات نظامی آمریکایی مستقر در اروپا در صورت ادامه بن بست موجود در مذاکرات مربوط به سپر دفاع موشکی مواجه شدند. دمیتری مدودف، رییس جمهوری روسیه اعلام کرده است در صورتی که سامانه پدافند موشکی آمریکا در کشورهای قاره اروپا مستقر شود، روسیه تدابیر متقابل اتخاذ می­کند که از آن جمله استقرار موشک های ‘اسکندر’ در منطقه کالینینگراد در غرب این کشور و خودداری از نابودی بخشی از تسلیحات تهاجمی راهبردی این کشور می­باشد. نیکولای ماکاروف رئیس ستاد ارتش روسیه هشدار داد که «واکنش روسیه به گسترش سامانه دفاع ضد موشکی آمریکا در اروپا تنها به استقرار موشک‌های “اسکندر” در کالینینگراد یا دریای بالتیک محدود نمی‌شود، بلکه از این موشک‌ها برای نابودی اجزای سپر دفاعی استفاده خواهد شد. اگر ایالات متحده آمریکا و اروپا تصور می‌کنند که می‌توانند میزان امنیت خود را به قیمت ناامنی همسایگان خود بالا ببرند، برای ما راهی جز در پیش گرفتن اقدامات متقابل باقی نمی‌ماند.» نیکولای ماکاروف هم‌چنین تهدید به خروج از پیمان‌های کنترل تسلیحات کرد. اظهارات مقام های روسی درباره حمله به تاسیسات سپر موشکی ناتو در اروپای شرقی نشان می­دهد که روسیه و آمریکا در یک قدمی جنگ سرد جدید حداقل در بعد نظامی قرار گرفته اند.